Op 5 november wordt het symposium “Zes eeuwen kerk en stad: de Martinikerk te Franeker” gehouden. Ik hoop dan te spreken over "Franeker tussen de Groninger Richting en het Friese Reveil".
Symposium “Zes eeuwen kerk en stad: de Martinikerk te Franeker”
Zaterdag 5 november 2022, Botniastins/Martinikerk
Het is nauwelijks meer voor te stellen hoezeer de kerk het leven in stad en land eeuwenlang bepaald heeft. Maar kijk eens naar de plek waar de oude kerk staat en je ziet het meteen: in het midden van de gemeenschap. Dit jaar viert Franeker dat de prachtige Martinikerk 600 jaar geleden geheel nieuw uit de steigers kwam. Een mooie aanleiding om eens te bezien wat de rol van die kerk in een kleine provinciestad geweest is door de eeuwen heen. Wat een energie heeft ze losgemaakt! Mensen hebben diep in de beurs getast om het bouwwerk mogelijk te maken. Ze investeerden in de aankleding van het gebouw en in de aanstelling van geestelijken, kosters en organisten, die de talloze kerkdiensten verzorgden. Vermogende parochianen schonken de kerk geld en goederen, gelovigen uit de gegoede burgerij organiseerden zich in gilden en broederschappen om armen en zieken te helpen.
Niet altijd zou het peis en vree blijven. De Reformatie in de zestiende eeuw trok diepe sporen in de stad. Waar men aan het begin van die eeuw nog samen naar de kerk ging, was dat aan het eind van die eeuw onmogelijk geworden. De calvinisten waren de baas in de Martinikerk, de aanhangers van de paus moesten ondergronds gaan of hadden de stad verlaten. Voorstanders van de volwassendoop, verfoeid door zowel calvinisten als pausgezinden, kwamen stiekem in huiskamers bijeen.
De komst in 1585 van een Academie in Franeker was van grote betekenis voor provincie, stad en kerk. De Academie leidde jongens o.a. op tot predikant en menig afgestudeerde student theologie stond later op de kansel van de Martinikerk. Een cruciaal moment in de verhouding kerk en Academie was de Dordtse Synode van 1618–1619. Meerder professoren en oud-studenten speelden een grote rol, zoals Johannes Bogerman, die de synode voorzat, en Sibrandus Lubbertus, hoogleraar theologie en groot voorstander van de orthodoxe leer.
Na de aftocht van de Fransen in 1813 veranderde Nederland van een federale republiek in een centraal geregeerd koninkrijk. De Gereformeerde Kerk werd een van bovenaf bestuurde Hervormde Kerk. Dat bracht onrust en leidde in 1834 tot de Afscheiding onder leiding van ds. Hendrik de Cock. Een paar jaar later kwam het ook tot een scheuring in de Martinikerk. Er waren ook orthodoxe gelovigen die binnen de Hervormde Kerk bleven en streefden naar levende vroomheid in de daad, een beweging die bekend staat als het Réveil. Ook die vond weerklank in Franeker. Het Réveil was ook een reactie op de activiteiten van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, in Franeker actief sinds 1809 en sinds 1828 met een verenigingsgebouw in de schaduw van de Martinikerk.
Het bleef onrustig, die negentiende eeuw. De moderne theologie deed zijn intree en dat leidde opnieuw tot onvrede bij veel kerkgangers. In 1886 kwam er een scheuring in de Amsterdamse gemeente onder aanvoering van de 'dolerende' (klagende) Abraham Kuyper, die zich snel over het land uitbreidde. In 1889 sloten een aantal leden van de Martinikerk zich bij deze Doleantie aan. In 1893 fuseerden de Franeker Afgescheidenen en Dolerenden zich en vormden de Gereformeerde Kerk te Franeker. Een nieuw kerkgebouw aan de Zilverstraat gaf vorm aan die fusie. Na lang Samen op Weg te zijn geweest, vierden Hervormden en Gereformeerden in januari 2010 tijdens een feestelijk dienst in de Martinikerk dat ze voortaan samen Protestantse Gemeente Franeker zouden zijn.
Een andere groep bezorgde rechtzinnige Franeker kerkleden bleef binnen de Hervormde Kerk, maar richtte in 1910 een Hervormde Evangelisatie Vereniging op. Zij kwamen zondags bijeen in gebouw Bethel aan de Dijkstraat. In 1976 werd deze vereniging opgeheven en ging men zondags weer naar de Martinikerk. Er waren ook kleinere bewegingen die zich buiten de Martinikerk manifesteerden. In 1875 kreeg de Vrije Evangelische Gemeente, voortgekomen o.a. uit de Afscheiding, een eigen kerkgebouw aan het Noord. In 2021 werd de gemeente opgeheven en voegden de leden zich bij de Martinikerk.
Programma Symposium
10.30 - 10.55 Botniastins, Bredeplaats: Inloop met koffie en thee
10.55 uur Dagvoorzitters Berber Bijma en Ineke Evink
11.00 uur Welkomstwoord door Ds. Sytze Ypma
11.05 - 11.25 Prof.dr. Rolf Bremmer: “‘Ter eeren Godes ende die Heilighe Moeder Sinte Anne’ – Het godsdienstige verenigingsleven in Franeker rond 1500”
11.25 - 11.45 Prof. dr. Herman Selderhuis: “‘… een grondelyke ende Evangelische reformatie …’ – De kerkelijke en politieke pogingen tot hervorming van Friesland”
11.45 - 12.05 Dr. Jacob van Sluis: “De Franeker Academie en de Dordtse Synode”
12.05 - 12.15 Vragen en discussie
12.15 - 13.00 Lunch (€10, van te voren opgeven)
13.00 - 13.45 Rondleiding door kerk
13.50 - 14.10 Dr. Gert van Klinken: “Hoe Fries was de Afscheiding in Franeker?”
14.10 - 14.30 Dr. Jan Dirk Wassenaar: “Franeker tussen de Groninger Richting en het Friese Reveil”
14.30 - 14.40 Vragen en discussie
14.40 - 15.30 Koffie en thee. Muzikaal intermezzo in de Martinikerk kerk door dubbelkwartet Canto Divertimento o.l.v. Bob Pruiksma
15.30 - 15.50 Dr. Liuwe Westra: “Pylders yn ’e polder – hoe’t de striid tusken lyntsjesnijers en klokkedieven in geastlike diminsje krige op 7 maaie 1914 yn ’e Martini te Frjentsjer”
15.50 - 16.10 Dr. Teije T. Osinga: “Hervormd geloven in de schaduw van de Martinikerk”
16.10 - 16.20 Vragen en discussie
16.20 Terugblik Berber Bijma en Ineke Evink
16.30 - 17.30 uur Nazit
Inschrijving €10. Aanmelden via www.martinikerk600.nl